Arachnofobie – De spin als een symbool van angst: Is het biologisch of cultureel bepaald, of geen van beiden?
– door Hans Cools
Als tarantula hobbyisten worden we allemaal geconfronteerd met ‘arachnofobie’. Bovendien ben ik zelfs reeds persoonlijk beledigd geweest omdat ik spinnen houd en kweek. Het volstaat om een foto van een spin op sociale media te delen, om vervolgens ontelbaar veel reacties te krijgen die in de lijn liggen met ‘Eik, hoe kun je met zoiets in hetzelfde huis leven?’ en ‘Dat is afschuwelijk. Ik blokkeer uw foto’s onmiddellijk.’. Ik heb me altijd afgevraagd of deze reacties verantwoord zouden zijn als mensen dezelfde reacties zouden geven op foto’s van honden en katten? Nee hoor, met zo’n reactie word je publiekelijk gekruisigd, omdat je respect moet tonen voor de dieren van vrienden en kennissen. Waarom gaat deze regel niet op voor spinachtigen? Wat maakt dat onze spinachtigen dezer dagen gedemoniseerd worden? Is het altijd zo geweest, of is het slechts iets van deze tijd? Heeft dit een evolutionaire reden, of verzinnen we maar wat? In dit artikel zal ik trachten een antwoord op deze vragen te formuleren.
Oh, om er zeker van te zijn dat ik niet gekruisigd word na deze paragraaf: Ik heb zelf ook een hond, die ik doodgraag zie, en katten zijn ook fantastisch!
WAT IS ARACHNOFOBIE?
Laat ons eerst en vooral eens beginnen met de term ‘arachnofobie’ onder de loep te nemen. De Oxford English Dictionary omschrijft het woord als “an extreme or irrational fear of spiders” of “een extreme of irrationele angst voor spinnen”. Merriam-Webster verklaart arachnofobie als zijnde een “pathologische angst of afkeer van spinnen”. Het is opvallend dat hier de term “pathologisch” gebruikt wordt, hetwelk duidelijk impliceert dat arachnofobie slechts door een medische diagnose kan worden bevestigd. Het lijkt er dan ook op dat we de term een beetje te vaak gebruiken. Een afkeer van spinnen is lang geen arachnofobie, waar het onwel worden, ademhalings- en hartproblemen, zweet- en paniekaanvallen, bewustzijnsverlies, enz. ten gevolge van het zien van spinnen of het idee dat ze in de buurt zijn (door het zien van spinnenwebben bv) wel onder de noemer valt. In extreme gevallen kunnen sommige mensen zelfs gelijkaardige symptomen vertonen bij het zien van een afbeelding van een spin. Mensen die aan arachnofobie lijden zullen fysieke symptomen laten zien.
MEEST ALGEMENE FOBIE?
Volgens een Duitse studie (Schmitt, 2009), lijdt tussen 3.5 en 6.1% van de wereldbevolking aan arachnofobie. Met meer dan 7 miljard mensen op de wereld, betekent dit dat er gemakkelijk honderden miljoenen mensen aan arachnofobie lijden. Dit nummer is, zacht uitgedrukt, verbazingwekkend! Ikzelf deed een kleine test. Ik zocht naar “meest algemene fobie” op Google. Alleen al op de eerste pagina, waren in alle zoekresultaten -ja, ALLE zoekresultaten- lijsten te zien waarin arachnofobie in de top 10 stond. In de meeste gevallen was arachnofobie zelfs de gedoodverfde nummer 1. Hoezeer niet alle bronnen van wetenschappelijke aard waren, geeft dit resultaat wel een duidelijk beeld over de perceptie die we er als mens op deze fobieën, en in het bijzonder arachnofobie, op nahouden.
DE SPIN ALS EEN SYMBOOL VAN ANGST
Het lijkt er sterk op dat er maar weinig dieren zijn zoals spinnen die bij mensen in zulke mate irrationele angst en afkeer veroorzaken. Het lijkt absurd dat noch de grootte, noch het gevaar van het dier -op enkele uitzonderingen na- de angst- en paniekrespons dat de spin veroorzaakt verantwoordt. Wat rest, is niet meer dan de uitstraling die menig mens naar adem doet happen. De oude medische term “hysterie” is hier niet misplaatst, en gezien de grootte van de groep die het treft, zou “massahysterie” beter tot zijn recht komen.
Volgens ‘Bitten in the Soul’ (Magialavori, 2005), heeft de mens altijd de fantasie gekoesterd om ten prooi te vallen van de spin, hetwelk weliswaar een absurde vervorming van de biologische werkelijkheid is. Deze fantasieën omvatten de perceptie van bedreiging en verraderlijkheid; gevangen worden in het web van de spin. Hij benoemt evenwel het belang van het vrouwelijke geslacht in de spinnenwereld als een fundamenteel punt van buitengewoon belang. Magialavori interpreteert het prille levensbegin van spinnen in ons onderbewustzijn als de slechte moeder van wie elk kind bang is en werpt hiermee een knipoog naar Freud en psychoanalyticus Karl Abraham. Het biologische feit dat een volwassen man significant kleiner is dan de vrouw, verklaart waarom copulatie als levensbedreigend kan worden aanschouwd. Misschien zijn al deze fantasieën een vroege, al dan niet bewuste expressie van de angst voor de vrouw in een door mannen gedomineerde wereld? Verder is er het krachtige symbool van gevangenschap. De spin beschikt namelijk over de macht de autonomie van haar prooi te ontnemen alvorens tot het doden ervan over te gaan.
CULTURELE UITBEELDING VAN SPINNEN
Daar het in de 18e en de 19e eeuw reeds werd beschreven, weten we dat arachnofobie geen hedendaagse gedachte is. Maar kunnen we ook verder terug gaan dan dat? Laat ons samen kijken naar enkele culturele uitbeeldingen van spinnen en hoe ze toendertijd hun plaats en rol in de maatschappij kregen. Bij het verzamelen van informatie werd algauw duidelijk dat spinnen door de geschiedenis heen reeds vele culturele waarden werden toegekend. Ze stonden symbool voor meer dan alleen angst. De spin en haar web kunnen worden teruggevonden in mythologische fabels, spirituele en occulte afbeeldingen, kosmologie, oude mondelinge tradities, enz.
EEN SAMENVATTING
• In Oud-Egypte stond was de spin verbonden met de godin Neith als symbool voor de “wever van het lot”. Deze link gaat verder tot Ishtar (Babylonië), Athena (Griekenland) en later Minerva (Rome).
• In de Grieks-Romeinse mythologie was Arachne een bekwame menselijke wever die schreeuwde dat ze een betere weefster dan Minerva was. Minerva (als Athena) was, onder andere, de godin van het weven. Arachne weigerde te erkennen dat ze haar vaardigheden van Minerva kreeg. Volgens Ovid was de godin zo jaloers op het door Arachne gemaakte prachtige tapijtwerk, dat ze het tapijtwerk vernielde, Arachne in het gezicht sloeg en haar in een spin veranderde. Deze mythe verklaart evenwel de herkomst van “Arachnide” in biologie en taxonomie.
• In de Afrikaanse mythologie kan de spin zowel als scheppende godheid en als “bedrieger” opduiken, resulterend in allegorische verhalen die een morele les leren.
• Inheemse Amerikaanse culturen laten evenwel de spin als bedrieger opmerken, gekend onder verschillende namen, en als de godheid ‘Spider Grandmother’, die alle dingen naar de glinsterende draden van haar lichaam heeft gecreëerd. Een andere legende vertelt over de constellatie van Ursa Major. Ze werd geboren als 7 mannen en veranderde in sterren. Pas nadat ze een spinnenweb ontrolde, klom ze naar het paradijs.
• In het Oude Peru aanbaden de Moche de natuur en creëerde ze kunstwerken waarin ook spinnen werden afgebeeld.
• In de inheemse Australische kunst, symboliseren spinnen iets heilig. Lord Spider, ‘Nareau’ genoemd, zou het universum hebben gecreëerd.
• In Japan, de ‘Tsuchigumo’ (vertaald: Aardspinnen) was een mythologische groep die in grotten zou hebben geleefd, maar ook een bovennatuurlijk mythisch wezen in de vorm van een jongen en een spin. Evenwel in Japan houdt men de symboliek van seductie staande, door de “hoerspin” af te beelden. Deze spin zou in een aantrekkelijke vrouw kunnen veranderen om de Samurai te verleiden. De “hoerspin” is bekend als ‘Jorōgumo’, verwijzend naar de gouden wielwebspin Nephila clavata.
• In de Islamitische traditie is de spin een heilig, te respecteren dier. In een verhaal waarin de profeet Muhammed en zijn metgezel Abu Bakr werden achtervolgd door soldaten, was het de spin die op bevel van Allah de grotopening waarin profeet Muhammed en Abu Bakr zich schuil hielden, met haar web afsloot. De soldaten liepen de grot voorbij, ervan uitgaande dat de profeet Muhammed en Abu Bakr zich nooit in de grot konden verschansen zonder het web stuk te maken.
• Conrad of Constance, een Heilige uit de 10e Eeuw, is voorgesteld als een bisschop met een kelk in de hand met een spin in of over de kelk. Volgens de legende was de spin in de kelk gevallen. Hoezeer geloofd werd dat spinnen dodelijk giftig waren, dronk Conrad alsnog uit de kelk als een teken van geloof.
• In een (mogelijks apocriefe) legende over koning Robert the Bruce van Scotland (14e Eeuw), symboliseert de spin hoop en volharding nadat de koning een spin had waargenomen die het moeilijk had om haar eigen web te beklimmen. Hij mocht evenwel vaststellen dat de spin niet opgaf en uiteindelijk slaagde in haar opzet. Deze waarneming maakte dat de koning uit zijn eigen schulp kroop en zodoende de onafhankelijk van Schotland realiseerde.
DE BRON VAN ARACHNOFOBIE
Zo, nu is het duidelijk… Spinnen hebben doorheen de geschiedenis meerdere plaatsen ingenomen. Hoewel ze niet altijd als symbool voor angst optraden, hebben ze toch altijd een mystieke connotatie genoten. Hun vertoning en gedrag hebben ontelbaar veel legendes, verhalen en sagas geïnspireerd. Waar is dan eigenlijk die angst begonnen? Studies wijzen op verschillende opties. Ik ga er samen met u graag op sommige wat dieper in.
• Volgens Jay Friedenberg en Gordon Silverman in hun boek ‘Cognitive Science: An Introduction to the study of the mind’ zijn fobieën zoals arachnofobie mogelijks een overdreven uiting van onze instinctieve respons dat ons als mens heeft geholpen bij het overleven. Overdreven, omdat hoewel sommige spinachtigen voor de mens gevaarlijk kunnen zijn, de meeste spinachtigen niet voldoen aan de criteria om een “dreiging” te vormen in het dierenrijk, waar grootte onbetwistbaar een beïnvloedende factor is. De meeste spinnen zijn, zoals we allemaal weten, relatief klein en hun gif, op enkele uitzonderingen na, weinig effectief op mensen. Toch doen arachnofoben er alles aan om hun omgeving vrij te maken van spinnen, hetwelk in termen van overleving een evolutionair voordeel over niet-arachnofoben zou kunnen betekenen. (Friedenberg & Silverman, 2005)
• Graham C. L. Davey relateert arachnofobie met ziekte. Volgens hem staat de angst van spinnen in nauw verband met de intrinsieke respons om ziektes te vermijden. De link tussen spinnen en ziekte kan worden gezocht bij de vele epidemies die Europa raakten gedurende de Middeleeuwen. De spin was een gemakkelijk doelwit voor de angsten die met deze epidemies gepaard gingen. Deze theorie suggereert dat arachnofobie eerder een cultureel en geen biologisch fenomeen is, hetwelk vooral in verband kan worden gebracht met de meest voorkomende Europese samenlevingen. (Davey, 1994)
• Een studie door psychologisch professor Jon May (Plymouth Universiteit) benadrukt dat het voorkomen van de spinachtigen verschillend is aan eender welke andere diersoort op deze wereld. Hij beweert dat studies hebben aangetoond dat mensen afgeronde vormen verkiezen boven hoekige vormen, dat we allemaal slechte associaties hebben met donkere kleuren en dat we een voorkeur hebben voor dieren die we gemakkelijker “verstaan”. Vanuit deze gedachte “verliest” de spin op alle vlakken, hetwelk zou verklaren waarom mensen een gevoel van angst ervaren bij het zien van (een afbeelding van) een spin. (Cohen, 2012)
• Volgens ‘Association for Psychological Science’, is het duidelijk dat arachnofobie een aangeleerde angst is. We worden er niet mee geboren, maar het wordt ons aangeleerd in onze kindertijd, zij het door onze ouders dan wel door ervaring. (Association for Psychological Science, 2011)
Het moge duidelijk zijn dat evolutionaire verklaringen voor fobieën zoals arachnofobie nog steeds onopgelost blijven. Hoewel alle theorieën hun argumenten duidelijk aan de man brengen, is er nog steeds geen duidelijk antwoord op de vraag waarom mensen zo bang zijn voor spinnen. Hierbij zou ik graag mijn persoonlijke ervaring delen.
KINDEREN EN HUN ‘ANGST’ VOOR SPINNEN
In het dagelijkse leven ben ik een leraar in het lagere onderwijs waar ik vooral lesgeef aan kindjes van 8-9 jaar. Elk jaar rond het begin van de herfst zien we ook op school overal ‘griezelige kruipertjes’ tevoorschijn komen. Doorgaans is er wel 1 kindje dat met een plastic container in de klas wandelt en trots zijn gevangen spinnetjes, wormen, rupsen, duizendpoten, miljoenpoten en/of andere ongewervelde diertjes aan zijn klasgenoten toont. Kort daarna zie je heel veel andere kinderen met hun met plastic bakjes gevulde zakken lustig op zoek gaan naar diertjes die ze her en der kunnen vinden. Waar sommige kinderen van geen ophouden weten, staan de andere kindjes een beetje ongemakkelijk toe te kijken. Het is op dit moment dat ik beslis met enkele van mijn persoonlijke dieren op school te arriveren. Er zijn immers zoveel mooie spinnen in deze wereld. Met deze les, dewelke ik reeds meermaals heb gegeven, bekom ik steeds hetzelfde resultaat.
Zelfs met de terraria mooi afgesloten, zijn er altijd een aantal kinderen die erg terughoudend zijn of zelfs met het angstzweet op het voorhoofd toegeven niet in mijn buurt wensen te komen zolang de spinnen in de buurt zijn. Toch neemt naarmate de tijd verstrijkt de angst heel langzaam af. Voor ze het goed en wel beseffen, staan alle kinderen geïntrigeerd naar spinnen en vervellingen te kijken, durven ze de vervellingen aanraken en vragen ze zelfs of ze de spin eens mogen vasthouden. Eens ik heb uitgelegd hoeveel stress dit kan veroorzaken bij de spinnen en dat ik mijn diertjes om deze reden zelf niet vasthoud, tenzij het niet anders kan, begrijpen de kinderen perfect dat het hanteren van spinnen geen goed idee is. Het duurt niet lang voordat men ook begrijpt dat spinnen niet moeten worden gevreesd, maar worden gerespecteerd. In de weken die op deze les volgen, zie ik vrijwel alle kinderen met hun bakjes overal op zoek gaan naar spinnetjes en hoor ik ze de ouders onder meer uitleggen hoe ze het verschil tussen een mannetje en een vrouwtje kunnen waarnemen. Op het oudercontact in oktober hoor ik meerdere ouders lachend zeggen dat hun kindjes zoals mij geworden zijn. De kinderen houden van spinnetjes en willen er graag een paar op hun nachtkastje, zij het dat deze mooie boodschap vaak wordt afgesloten met de woorden ‘maar wij (de ouders) zijn er bang van”. Wel, moet ik nog meer zeggen om dit artikel af te sluiten? Angst voor spinnen is overduidelijk aangeleerd en niet aangeboren.
DANKWOORD
Langs deze weg had ik graag Steven Lenaerts bedankt om het hele artikel ter correctie door te nemen en scherp te stellen. Ook Peter Kirk had ik graag bedankt voor de vele nuttige tips. Tenslotte, maar niet in het minst, dank ik alle kinderen die het ‘onderwerp’ waren voor het laatste deel van dit artikel, en diens ouders die me de toegang verleenden om foto’s van hun kinderen voor dit artikel te gebruiken.
REFERENTIES
• Schmitt, W.J. (2009): Neurobiologie der Spinnenphobie. Schweizer Archiv für Neurologie 160 (8): 325-355.
• Magialavori, M. (2005): Bitten in the Soul. Matrix. Chapter: ‘The Myth’.
• ‘Arachnophobia’ Wikipedia: The Free Encyclopedia. Wikimedia Foundation, Inc. 22 July 2004. Web. July 2014.
• ‘Cultural depictions of spiders’ Wikipedia: The Free Encyclopedia. Wikimedia Foundation, Inc. 22 July 2004. Web. July 2014.
• Friedenberg, J. and Silverman, G. (2005). Cognitive Science: An Introduction to the Study of Mind. SAGE. pp. 244–245. ISBN 1-4129-2568-1
• Davey, G.C.L. (1994). The “Disgusting” Spider: The Role of Disease and Illness in the Perpetuation of Fear of Spiders. Society and Animals 2 (1): 17–25.
• Cohen, T. (2012, June 13). The shape of fear… Why spiders scare us so much: Humans are hardwired to fear their angular legs and unpredictability. The Daily Mail.
• Association for Psychological Science. (2011, January 25). People Aren’t Born Afraid of Spiders and Snakes: Fear Is Quickly Learned During Infancy.
COPYRIGHT
We wensen hierbij graag Hans Cools in het bijzonder te bedanken om dit mooie artikel op deze website te mogen publiceren.
Originele tekst (EN): Hans Cools
Vertaling: Dennis Van Vlierberghe (facebookgroep en –pagina)
Fotografie: © Hans Cools, publiek domein of creative commons
Dit artikel werd evenwel gepubliceerd in The Journal Of The British Tarantula Society, October 2014, 29 (3), pagina 120-125.
ARACHNOFOBIE AANPAKKEN
Hoewel er erg veel van op het internet te vinden is, gaan we geen uitspraken doen over de beste wijze van aanpak bij arachnofobie. Cognitieve gedragstherapie heeft zich in de strijd tegen arachnofobie al meermaals effectief bewezen. Ook VR Therapie is aan een opmars bezig. De professionele uitleg laten we over aan de specialisten. Veel succes!
Heb jij last van een fobie? Lees hier meer over angststoornissen of angsten in het algemeen.
België
Bespreek de mogelijkheden met een psychotherapeut voor een behandeling.
Nog vragen? Contacteer een psychotherapeut.
Of ga meteen naar Antwerpen, Gent, Leuven, Mechelen, Brugge, Aalst, Brussel, Kortrijk. Zoek hier een therapeut op gemeente.
Nederland
Bespreek de mogelijkheden met een psychotherapeut voor een behandeling.
Nog vragen? Contacteer een psychotherapeut.